Sahte Haber Nedir? (Fake News)
Sahte haber terimi bir insanı siyasi ya da ekonomik kazanç uğruna kasten yanlış yönlendiren; sahte, yanlış yorumlanmış ve manipüle edilmiş gerçekler üzerine kurulu haberleri anlatmak için kullanılır.
Günümüzde bir haberin gerçek mi ya da sahte mi olduğunu anlamak gerçekten zor. Bir çoğumuz bunu medya kirliliğine bağlasa ve modern zaman sorunu olarak nitelendirse de anlaşılan bundan 200 yıl önce de durum pek farklı değilmiş…
İlk Sahte Haber
İngiliz gökbilimci John Herschel’in 1835 yılında teleskobu ile gözlemlediği Ay’da yaşayan dev adamlar ve safir tapınaklar dönemin NewYork The Sun gazetesinde gazete editörü Richard Adams Locke tarafından kaleme alınmış ve okurları heyecanlandırmıştı. Hatta bu yazı dizisi sayesinde mevcut gazete bir süreliğine en çok satan günlük gazete haline gelmişti.
Ancak bir sorun vardı. Bu acayip haberler aslında uydurulmuştu. Her şey büyük bir aldatmacadan ibaretti. Ya da bugünkü ifademizle sahte haberden.
John Herschel haber gazetede yayınlandığı sıralarda gerçekten de Güney Afrika’da astronomik gözlemler yapıyordu. Ancak dönemin koşullarında kendisinin hakkındaki bu sahte haberi okuma ve yalanlama şansı ancak aylar sonra olabilecekti.
Sahte haber alanının bu klasiği, ticari bir strateji olarak büyük bir başarı olarak adını yazdırdı tarihe. Anlayacağınız internetin olmadığı zamanlarda da insanlar sahte haberler aracılığı ile maniple edilebiliyordu.
Sahte haberler içeren baskıların, matbaacılığın ilk günlerinden bu yana var olduğu biliniyor. Örneğin 16 ve 17. yüzyıllarda matbaacılar, anormal yaratıklar ya da tuhaf olaylarla ilgili hikayeler içeren broşür ve kitapçıkları basarlardı. Katalonya’da 1654’te yayımlanan bir kitapçık “keçi toynaklarına, bir insanın bedenine, yedi kol ve yedi başa” sahip bir yaratığın keşfedildiğini bildiriyordu; 1611’de yayımlanan bir İngiliz broşüründe ise Hollandalı bir kadının 14 yıl boyunca yemeden içmeden yaşadığı anlatılıyordu.
Bunun nedeni matbaaların yazdıklarından sorumlu olmaması idi elbette. Sonuçta onlar bugünümüzün internet ortamının görevini yapıyorlardı. Haberi çoğaltmak ve duyurmak. İçeriğin doğruluğu pek de önemli değil!
Fakat gazeteler farklıydı. Sonuçta bir markalaşma yarışının başladığı zamanlardı. Gazetelerin de bu süreçte belli bir itibar sağlamaları gerekli idi. Ancak gazetelerin bir çoğu o dönemde reklamverenler tarafından finanse ediliyordu, bu sebeple okuyucu sayısı önemli idi.
1833 yılında kurulan The Sun gazetesi de mevcudiyetini reklam geliri ile sürdürmek zorundaydı. İşte bu nedenle yukarıda kısaca bahsedilen aldatmaca sayesinde bunu hızlıca başarabildi.
Günümüze geri dönersek…
Sosyal medyada da işler bundan çok farklı işlemiyor. Amaç sonsuz yayın akışları içinde birilerinin dikkatini çekebilmek. İlginç bulduğunuz bir başlığa tıkladığınızda da kendinizi siyasi bir propagandacının ya da trafik çekmek ve reklam geliri elde etmek için sahte bir haber sitesi kuran bir gencin sayfasında bulmanız an meselesi.
Unutmayalım sahte haber tüccarlarının korumaları gereken itibarları ve dürüst olmak için bir motivasyonları yoktur. Onlar yalnızca tıklamalarla ilgilenirler. Gördüğünüz bir çok iddialı başlık arkasında yatan güdü ticaridir. Özellikle de politika bu furyadan ciddi bir biçimde nasibini almaktadır.
Sahte Haber Tuzağına Düşmemek İçin
Yalan söylemek kolaydır. Gerçeği bulmak zaman alır. Bazen gerçek kurgudan daha tuhaftır, ancak çoğu zaman saçma görünen hikayeler sahte haber kaynaklarından gelir. Bir hikayeyi paylaşmadan veya araştırmanızda alıntı yapmadan önce, gerçek olup olmadığını anlamak için biraz zaman ayırın. Çoğu insan hikayeleri okumadan önce paylaşır
1- Kaynakları İnceleyin
Daha önce hiç duymadığınız bir kaynaktan bir haberle karşılaşırsanız, biraz araştırma yapın! Okuduğunuz sayfanın web adresini kontrol edin. Şirket adlarındaki yazım hataları veya “.com” veya “.net” yerine “.infonet” ve “.offer” gibi garip görünen uzantılar, kaynağın şüpheli olduğu anlamına gelebilir.
Sahte haberler ve “alternatif gerçekler” yayan kişilerin bazen resmi görünen ancak olmayan web sayfaları veya “değiştirilmiş” görüntüler oluşturduklarını unutmayın. Bu nedenle, örneğin Dünya Sağlık Örgütü’nden gelmiş gibi görünen şüpheli bir gönderi görürseniz, gerçekten orada olduğunu doğrulamak için DSÖ’nün kendi sitesini kontrol edin.
İpucu: Snopes, Teyit gibi güvenilir doğrulama siteleri, kulağa gerçek sahte haberleri ayırt etmenizde yardımcı olabilir.
2- Eleştirel Bir Zihniyet Geliştirin
Bazen “Şok edici”, yani korku veya öfke gibi güçlü bir içgüdüsel tepki yaratıcı yalan haber de yazılır. Bu, bu tür hikayelere verdiğiniz duygusal tepkiyi kontrol altında tutmanız gereklidir. Kendinize şunu sorun: “Bu hikaye neden yazıldı? Beni belirli bir bakış açısına ikna etmeye mi çalışıyor? Bana belirli bir ürün mü satıyor yoksa başka bir web sitesine tıklamamı mı istiyor? “
3- Yazarına Bakın
Saygın haber platformları yazıyı hazırlayan kişinin adını verir. Bu kişileri araştırıp yetkinliklerini kontrol edin. Başka konuları nasıl ele aldıklarını görmek için diğer çalışmalarını okuyun. Hiçbir yazar ismi olmayan bir web sitesi, sahte haber yayma potansiyeline sahiptir.
4- Fotoğraflara İnanmayın
Görüntüler üzerinde oynanabilir. Birçok fotoğrafın orijinalini Google’dan tersine görüntü arama (reverse.photos) yaparak bulabilirsiniz. Bu arama fotoğrafların, ekran görüntülerinin ve daha nicesinin orijinalinin yayınlandığı yeri ve tarihi gösteriyor.
Görüntüler ayrıca yüzde 100 doğru olabilir ancak yanlış bağlamda kullanılabilir. Örneğin, bir sahili kaplayan çöplerin fotoğrafları, yakın zamanda iddia edilen olay değil, farklı bir kumsaldan veya 10 yıl öncesine ait olabilir.
Bu ipuçları haberin, sahte, kısmi veya kötü niyetli olduğunu gösteriyorsa, başkalarıyla paylaşmaktan kaçının. Aksini yapmak, söylentilerin yayılmasını hızlandırır ve profesyonel güvenilirliğinize zarar verebilir.
Kaynaklar:
How to Spot Real and Fake News; https://www.mindtools.com/pages/article/fake-news.htm
Sabriye Aşır, “Sahte haberlerin gerçek tarihi”. Bütün Dünya Dergisi 2019 Ağustos
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder